Grijpen de superrijken de macht? 'We moeten niet denken: ach, wat in Rusland of Amerika gebeurt, kan hier niet'
In dit artikel:
In de Verenigde Staten groeit de zorg dat de macht steeds meer in handen valt van een kleine rijke elite, een fenomeen dat bekendstaat als oligarchie. Deze term, die teruggaat tot de Griekse oudheid en betekent ‘heerschappij van weinigen’, krijgt vooral aandacht sinds voormalig president Joe Biden begin 2024 waarschuwde dat extreme rijkdom en macht de democratie in de VS bedreigen. Onder leiding van miljardairs zoals Elon Musk, die onder Trump als ‘speciaal adviseur’ fungeerde, zijn er ingrijpende veranderingen doorgevoerd in de overheid, vaak ten gunste van de financiële elite, aldus onderzoeker Janosch Prinz van de Universiteit Maastricht.
De VS is geen uitzondering; ook in Rusland manifesteert een oligarchie zich, met Poetin en zijn kring van extreem rijke ‘oligarchen’ die via grondstoffenhandel enorme invloed uitoefenen en de staat voor hun belangen laten werken. Toch is het lastig om landen eenduidig te classificeren, omdat moderne regimes vaak zowel autocratische als oligarchische kenmerken bevatten. Prinz benadrukt dat er een continuüm bestaat tussen democratie en oligarchie, waarbij steeds vaker een kleine groep multimiljonairs politieke macht verwerft, mede doordat verkiezingen grotendeels afhankelijk zijn van privéfinanciering uit rijke kringen.
De risico’s van deze ontwikkeling zijn groot: beleidskeuzes worden eerder afgestemd op de wensen van de superrijken dan op het brede publiek, terwijl instituties die burgers beschermen, zoals onafhankelijke toezichthouders, worden verzwakt. Bijvoorbeeld in de VS leidde dit onder Trump tot belastingvoordelen voor de rijken en aanhoudende bedreigingen van publieke waakhonden.
Ook Nederland is niet immuun. Hier bezit de rijkste 1 procent ongeveer 30 procent van het vermogen. Hoewel de invloed van de rijken vaak subtieler plaatsvindt, bijvoorbeeld via lobbyen achter de schermen, waarschuwt Prinz dat de structuur vergelijkbare oligarchische tendensen kan versterken. Om de macht van geld te temperen zijn politieke maatregelen zoals strengere vermogensbelastingen en organisatorische tegenmacht van minder bedeelden, bijvoorbeeld via vakbonden en actiegroepen, essentieel. Daarnaast pleit Prinz voor versterking van onafhankelijke instituties en het betrekken van burgers via bijvoorbeeld burgerraden om de democratische controle te bewaren.
Kortom, de concentratie van rijkdom en macht vormt wereldwijd een reëel gevaar voor democratische processen. Ook al lijken de extreme voorbeelden uit Rusland en de VS ver weg, het is belangrijk om alert te blijven en tijdig tegenwicht te bieden tegen de opkomst van oligarchische invloed, ook binnen Nederland.